कीटनाशकों का वर्गीकरण इस प्रकार है:-
(अ) रासायन के आधार पर
1.संश्लेषित कीटनाशक
क्र .सं. | कीटनाशक समूह | आई.आर.ए.
सी. क्रिया प्रणाली वर्ग में स्थान |
उदाहरण |
1
|
आर्गेनोक्लोरीन्स | 2 अ | डाइकोफाल, इण्डोसल्फान |
2 | आर्गेनोफास्फेट्स | 1 ब | एसीफेट, क्लोरपाइरीफास, इथियान,
क्वीनालफास, ट्राइएजोफास, डाइमेथोएट, मैलाथियान, इत्यादि |
3 | कार्बामेट्स | 1 अ | कार्बारिल, कार्बोफ्यूरान, कार्बोसल्फान,
मेथोमिल, इत्यादि |
4 | संश्लेषित पाइरेथ्रोइड्स | 3 अ | बाइफेनथ्रिन, डेल्टामेथ्रिन, साइपरमेथ्रिन, लाम्डा-सईहैलोथ्रिन, फेन्वलरेट, फेनप्रोपैथ्रिन इत्यादि |
5 | नियोनिकोटीनोइड्स | 4 अ | इमिडाक्लोप्रीड, एसीटामीप्रीड, थायामेथाक्साम,
थायाक्लोप्रिड, क्लोथियानीडीन, डाइनोटेफुरान, नीटेनपाइरम |
6 | फिनायलपाइरीजोल्स | 2 ब | फिप्रोनिल, इथीप्रोल |
7 | पाइरीडीन | 9 अ | पाइमेट्रोजीन |
8 | ओक्साडायाजिन्स | 22 अ | इन्डोक्साकाब |
9 | एम ई टी आई
अकारीसाइड्स |
21 अ | पाइराडाबेन, फेन्जाक्वीन, फेनपाइरोक्सीमेट |
10 | नेरीसटोक्सीन | 14 अ | बेन्सुलटाप, थायोसाइक्लाम, थायोसल्टाप
सोडियम |
11 | फोर्मामिडिन्स | 19 अ | क्लोरडीमेफार्म, एम्रीटाज |
12 | किटोइनाल्स | 23 अ | स्पिरोडाइक्लोफेन, स्पिरोमेसीफान
स्पिरोटेट्रामैट |
13 | डाईएमाइड | 28 अ | फ्लूबेन्डामाइड, क्लोरान्ट्रानीलीप्रोल,
साइन्ट्रानीलीप्रोल |
2. मृदा सूक्ष्म जीवियों से प्राप्त कीटनाशकों या दीर्घचक्रीय लैक्टोन्स
क्र .सं. | कीटनाशक समूह | आई.आर.ए.
सी. क्रिया प्रणाली वर्ग में स्थान |
उदाहरण |
1 | एवरमेक्टीन्स | 6 अ | एबामेक्टीन, इमामेक्टीन बेन्जोएट,
आइवरमेक्टीन |
2 | मलबेमिसीन्स | 6 अ | मिलबेमेक्टीन, मिलबेमाइसिन डी |
3 | स्पिनोसिन्स | 15 अ | स्पिनोसैड, स्पिनेटोरम |
4 | पइरोले कीटनाशी | 13 अ | क्लोरफेनापायर |
3.कीट वृद्धि नियामक
क्र .सं. | कीटनाशक समूह | आई.आर.ए.
सी. क्रिया प्रणाली वर्ग में स्थान |
उदाहरण |
1 | काईटिन संश्लेषित
निरोधक (केवल लेपिडोपटेरान्स के लिये) |
15 अ | डाइफ्लुबेन्जुरान, क्लोरोफ्लुएजुरान,
टेफ्लुबेन्जुरान, हेक्साफ्लुमुरान, नोवालुरान, लुफेनुरान, फ्लुफेनोजुरान |
2 | काईटिन संश्लेषित
निरोधक (केवल होमोप्टेरा के लिये) |
16 अ | बुप्रोफेजीन |
3 | काईटिन संश्लेषित
निरोधक (केवल डिप्टेरान्स के लिये) |
17 अ | क्रायोमेजीन |
4 | एक्डीसोन एगोनिस्ट् | 18 अ | मेथाक्सी फेनोजाइड, टेबुफेनोजाइड,
हेलोफेनोजाइड, मेथोफेनोजाइड |
5 | तरूण कीट नियामक
मिमिक्स |
17 अ | पायरीप्रोक्सीफेन, फेनोक्सीकार्ब,
डायोफेनोलान, हाइड्रोप्रिन, मेथोप्रेन तथा कीनोप्रेन |
स्रोत-
- भारतीय सब्जी अनुसंधान संसथान-ICAR